Boravak u prirodi, iako ga lekari preporučuju, nosi sa sobom i određene rizike,između ostalog i rizik izlaganja vektorskim zaraznim bolestima.
Vektorske zarazne bolesti su bolesti čiji uzročnik (bakterija, virus, rikecija,parazit) izvesno vreme, pre nego što dospe u svog domaćina, provede u vektoru (komarac, krpelj i različite druge vrste insekata). Nakon takozvanog spoljašnjeg perioda inkubacije (vreme neophodno da vektor postane zarazan), vektor prenosi uzročnika zaraznih bolesti na osetljivog domaćina (čovek, životinja) ubodom/ujedom.Inficirani vektori najčešće doživotno prenose uzročnika.
Vektori su organizmi koji nemaju mehanizme za održavanje telesne toplote, pa direktno zavise od spoljašnje temperature. Odgovarajuća temperatura i vlažnost vazduha su osnovni preduslov za razvoj jaja i larvi insekata u odrasle jedinke, tako da u uslovima visoke temperature i velike vlažnosti njihov broj može da poraste i za nekoliko puta.Vektorske zarazne bolesti imaju sezonski karakter, jer zbog načina prenošenja zavise od aktivnosti vektora, pa se u našoj zemlji pojavljuju od proleća do jeseni.
Mnoge vektorske zarazne bolesti imaju endemski karakter, što znači da su odomaćene na određenom području na kojem postoje povoljni uslovi za održavanje uzročnika bolesti zbog prisustva odgovarajućih rezervoara zaraze (najčešće različite vrste sitnih divljih životinja) i vektora.
Bolesti koje prenose krpelji
Krpelji su zglavkari koji svojim ubodom na čoveka mogu da prenesu određene zarazne bolesti kao što su Lajmska bolest(LB), krpeljski meningoencefalitis, Krimska-Kongohemoragijska groznica, erlihioza, bruceloza, leptospiroza. Nasreću, nisu svi krpelji zaraženi mikroorganizmima koji supatogeni za čoveka.
Krpelji borave na šumovitim područjima i na neobrađenoj vegetaciji, ali i uz polja, u baštama, živim ogradama i slično. Prisutni su od ranog proleća do kasne jeseni, a najaktivniji su u maju i junu. Hrane se krvlju ljudi i mnogih životinja, a ukoliko su zaraženi, prenose uzročnika zarazne bolesti vreme hranjenja.
Krpelj mora da bude prisutan na koži bar 48 sati da bi došlo do sigurne inokulacije prouzrokovača. Krpelji se uglavnom nalaze na niskoj vegetaciji, do visine od jednog metra, a svojim usnim delom se zakače na životinje i ljude koji tuda prolaze. Sisaju krv dva do sedam dana pre nego što ponovo padnu na vegetaciju. Rizik od infekcije je veći štoje boravak krpelja na telu duži. Ubod insekta je bezbolan, a mesto uboda ne boli i ne svrbi.
Mere prevencije za bolesti koje prenose krpelji
1. Mere lične zaštite od uboda krpelja
*Ne postoji specifična zaštita vakcinama protiv Lajmske bolesti, jedini metodi prevencije su izbegavanje uboda krpelja i rano uklanjanje fiksiranog krpelja.
*Izbegavati predele infestirane krpeljima.
*Nositi odeću svetlih boja dugih rukava i nogavica.
*Pre odlaska u prirodu uvući košulju u pantalone i nogavice pantalona u čarape.
*Nositi samo „zatvorene” cipele tokom boravka u prirodi
*Tokom boravka u prirodi ne hodati u sandalama ili bos po gustim travnjacima, po naslagama suvog lišća, po niskom žbunju/grmlju u listopadnim ili mešovitim šumama i park šumama, kako u urbanim,tako i u prigradskim sredinama.
*Koristiti repelente na otkrivenim delovima tela
*Kretati se samo pešačkim stazama tokom boravka u prirodi.
*U toku boravka na infestiranim područjima svaka 3–4 sata pregledati kožu tela.
*Krpelji traže vlažnije zone tela za fiksiranje kod ljudi, iz tih razloga kada sevrši pregled za prisustvo krpelja naročito obratiti pažnju na delove tela i to:prepone, pazuhe, predeo ispod grudi, na deo pojasa, zadnje strana kolena, prednju i zadnju stranu ušne školjke i deo iza uha.
*Kod dece pažljivo pregledati predeo glave (uključujući kosmati deo) i deo vrata.
*Pregled vršiti kako tokom boravka u staništu tako i nakon povratka kući.
*Krpelj se može uneti u domaćinstva odećom ili kućnim ljubimcima. Iz tih razloga, preporučuje se: četkanje odeće pre ulaska u kuću u cilju odstranjivanja svih nefiksiranih krpelja koji kasnije mogu da se fiksiraju na nekog od članova domaćinstva, pregled kućnih ljubimaca za prisustvo fiksiranog krpelja pre ulaska u kuću.
*Nakon povratka iz prirode kupanje ili tuširanje unutar dva sata od ulaska u kuću doprinosi daljoj kontroli.
*Osobe koje su zbog svog zanimanja (šumari i pripadnici vojske, itd.) potencijalno izložene riziku zaražavanja sa B. burgdorferi treba da nose odeću impregniranu insekticidima (permetrin).
2. Postupak u slučaju uboda krpelja
*Važno je javiti se lekaru doma zdravlja u toku prvih 24 sata od uboda.
*Ne stavljati nikakva hemijska sredstva (etar, alkohol, benzin).
*Ne pokušavati samostalno vađenje krpelja jer se pritiskom i gnječenjem mesta ubodakrpelj može raskomadati, a rilica uvući u dublje slojeve kože.
*Ne nanositi vrh užarene cigarete, kreme i isparljiva ulja preko krpelja i zatimpokušavati vađenje, jer se u tim slučajevimapovećava rizik od prenošenja uzročnikaB. burdgorferizbog stimulacije povraćanja infektivnog materijala krpelja.
*U zdravstvenoj ustanovi obučeno osoblje će krpelja izvaditi u celosti, uzdezinfekciju mesta intervencije.
*Zabeležiti dan ujeda i sačuvati krpelja u praznu posudu za lekove ili kesu sadvostrukim zatvaranjem.
*Dati osnovne epidemiološke podatke o ubodu krpelja(na primer, o mestu gde jeosoba boravila u prirodi) zbog mogućnosti postojanja endemskog područja.
*Javiti se lekaru u slučajevima pojave crvenila ili nekog drugog simptoma uperiodu od nekoliko nedelja nakon ujeda krpelja.
3. Kontrola i suzbijanje krpelja
*Redovno kositi travu, obrezivati žbunje i drveće i odstranjivati opalo lišće.
*U okućnicama privatnih kuća pomeriti kaveze za ptice i drva za ogrev, van delovadvorišta u kojima se obavljaju uobičajene kućne aktivnosti.
*Uništavanje sitnih glodara (rezervoara infekcije) sistematskim deratizacijama(suzbijanje glodara) u urbanim sredinama.
*Sprovođenje akcija suzbijanja krpelja na javnim zelenim površinama upotrebominsekticida Icon (Lambda-cihalothrin) od kraja aprila do oktobra meseca.
*Ciljana upotreba insekticida Aqua Reslin (Lambda cihalothrin) na otvorenimpovršinama.
*Osobe koje su zbog svog zanimanja potencijalno izložene riziku zaražavanjavirusom Krimske-Kongo hemoragijske groznice (KKHG), kao što su stočari,zemljoradnici, radnici u klanici, pri radu sa životinjama treba da nose odgovarajućuzaštitnu odeću i rukavice. Zdravstveni radnici takođe treba da nose zaštitnaodela, rukavice, naočare i maske. Poseban oprez neophodan je pri kontaktu sa krvljubolesnika (vađenje krvi, davanje infuzija, transfuzija, obdukcija). Postekspozicionazaštita, odnosno zaštita nakon izlaganja potencijalno zaraženoj krvi iliizlučevinama, sprovodi se davanjem imunoglobulina (gotovih antitela protiv KKHG).
*Za prevenciju krpeljskog encefalitisa postoji mogućnost specifične zaštite u vidu vakcine protiv krpeljskog encefalitisa. Ovakav vid zaštite preporučuje se profesionalno eksponiranim licima i licima u područjima koja su endemska za krpljski encefalitis. Visok obuhvat vakcinacijom u Austriji doveo je do znatnog smanjenja broja obolelih u humanoj populaciji.
Lajmsku bolest – Borelioza
Lajmsku bolest izaziva bakterija iz grupe spiroheta,Borrelia Burgdorferi, a prenosi je određena vrsta iksodidnih krpelja (Ixodes ricinus), koji se ubodom fiksira za kožu i prenosi infekciju. Oboljenje je sistemsko, znači, napada ceo organizam, posebno kožu, nervni sistem, zglobove i srce.
Lajmska bolest otkrivena je 1975. godine u gradu Lajm, u Konektikatu, a u našoj zemlji otkrivena je aprila meseca 1987. godine na području Beograda. Simptomi bolesti počinju nedelju do mesec dana nakon ujeda krpelja. Prvi znak je crvenilo oko mesta uboda (Erythema migrans – EM, u narodu poznat kao „bivolje oko”), koje se javlja kod oko 80 odsto zaraženih osoba. Da bi imala dijagnostički značaj,promena mora da ima promer od najmanje 5 cm. Promena na koži ne boli i ne svrbi, pa može da prođe neprimećeno. Može da bude praćena pojavom simptoma sličnim gripu(glavobolja, groznica,malaksalost, bolovi u zglobovima), koji traju nekoliko nedelja ukoliko se osoba ne javi lekaru koji će odrediti antibiotsku terapiju.
Ozbiljnije komplikacije se javljaju nedeljama i mesecima nakon ujeda krpelja, u vidu simptoma odstrane centralnog nervnog i kardiovaskularnog sistema, artritisa i kožnihmanifestacija. Bolest može poprimiti hroničan tok, ukoliko se ne prepozna i neleči na vreme. Pacijenti nakon sprovedenog lečenja borelioze mogu da imajunespecifične tegobe (glavobolja, umor, bolovi u mišićima i zglobovima i slično), koje obično traju više meseci, nekada i godinama.
Mada se Lajmska bolest može lečiti,najbolji način prevencije Lajmske bolesti je sprečiti ubod krpelja.
Krpeljski meningoencefalitis
Krpeljski meningoencefalitis je virusno oboljenje rasprostranjeno u području srednje i istočne Evrope i Azije, koje se prenosi putem zaraženih krpelja (kao i Lajmska bolest). Bolest se javlja endemski, odnosno samo u prirodnim aktivnim žarištima u kojima postoje prirodni rezervoari virusa (šumski glodari, jež,krtica) i njihovi prenosioci (krpelji). Krpelj može da bude zaražen u svim stadijumima svog životnog ciklusa i doživotni je nosilac virusa krpeljskog meningoencefalitisa, koji se u njemu razmnožava i prenosi transovarijalno sa jedne na drugu generaciju krpelja.
Bolest se najčešće javlja u Baltičkim državama,Sloveniji i Ruskoj Federaciji, a zatim u Češkoj Republici, Nemačkoj, Mađarskoj, Poljskoj, Švedskoj i Švajcarskoj.
Osnovni put prenosa je ubod zaraženog krpelja, pri čemu je rizik od infekcije većišto je boravak krpelja na telu duži. U endemskim područjima do zaražavanja možedoći i kao posledica konzumiranja nepasterizovanog mleka i mlečnih proizvodaporeklom od zaraženih životinja (koze, ovce krave). Ne prenosi se sa čoveka načoveka.Većina zaraženih osoba nema simptome oboljenja. Klasična klinička slikapodrazumeva bifazni tok bolesti. Prva faza bolesti javlja se 7 do 14 dana nakonuboda zaraženog krpelja u vidu kratkotrajnog febrilnog oboljenja nalik gripu, štotraje oko nedelju dana. Sledi period poboljšanja kliničke slike, odnosno periodlatencije u trajanju od 4 do 10 dana. Druga faza je meningoencefalitična faza koja serazvija kod manjeg broja obolelih. Uz opšte simptome infekcije (povišenatemperatura, glavobolja, bolovi u mišićima) javljaju se znaci zahvaćenosticentralnog nervnog sistema, odnosno zapaljenja moždanica – kočenje vrata, povraćanje,intenzivne glavobolje. Ređe dolazi do zapaljenja mozga sa specifičnim znacima:vrtoglavica, pospanost, tremor, paraliza mišića. U slučaju pojave ovih simptoma neophodna je hospitalizacija. Ipak, kod najvećeg broja obolelih, registruje se blaga klinička slika.
Krimska-Kongo hemoragijska groznica
Krimska-Kongo hemoragijska groznica (KKHG) je akutno virusno prirodno-žarišno oboljenje. Prenosi se krpeljima(ubodom ili kontaktom preko kože, ako ga čovek ubije i pri tome utrlja u kožu) i putem krvi. Vrsta krpelja (iksoidni krpelj) koja prenosi virus živi u određenim područjima, tzv. prirodnim žarištima. Virus se može preneti sa čoveka na čoveka direktnim kontaktom sa krvlju ili izlučevinama obolele osobe.
Primarni rezervoar zaraze su divlji sisari, ptice i iksoidni krpelji, mada je virus pronađen i kod lisice, vuka, ježa, šumskog i slepog miša, svih domaćih životinja. Krpelji se inficiraju preko životinja i ostaju doživotno zaraženi.
Bolest se najčešće javlja u zemljama bivšeg SSSR-a (Rusija,Uzbekistan, Turkmenija, Kirgizija), znatno ređe u Africi(Kongo, Uganda, Nigerija, Kenija) i Evropi (Bugarska, Crna Gora, Bosna i Hercegovina, Makedonija, Kosovo i Metohija, Albanija). Osim u republikama bivšeg SSSR-a, u Aziji je bolest zabeležena u Iranu, Iraku, Pakistanu, zapadnoj Kini,Arabijskom poluostrvu. Na Kosovu i Metohiji se nalaziprirodno žarište Krimske-Kongo hemoragijske groznice, koja se na tom području registruje svake godine (opštine Orahovac, Mališeva).
Period od momenta zaražavanja do pojave simptoma može trajati od jednog do 14 dana, ali prosečno iznosi 5 do 7 dana.
Prvi znaci bolesti nastaju naglo, sa visokom temperaturom, jezom, teškim opštim stanjem, malaksalošću, razdražljivošću, glavoboljom, jakim bolovima u ekstremitetima i u predelu bubrega. Povremeno mogu da se jave povraćanje, bolovi u trbuhu i proliv. Javlja se crvenilo lica i grudi.
Kliničku sliku karakteriše izražen hemoragijski sindrom u vidu krvarenja iz nosa i uterusa, u sluznici usne duplje, želuca, creva.
Letalitet iznosi i do 50 odsto.
